تهیه بستر بذر یکی از شرایط اصلی در موقعیت زراعت کلزا در کلیه ی مناطق محسوب میشود. بذر لغزنده و کوچک کلزا برای حصول جوانه زنی سریع و رشد مناسب گیاهچه، باید در بستر مرطوب، گرم و تهویه دار کاشت شود. عملیات خاک ورزی، شخم عمیق، دیسک و ماله را شامل میشود. بعد از شخم عمیق برای از بین بردن کلوخهای خاک دوبار دیسک عمود بر هم ضروری است. به منظور احتراز از ایجاد حالت غرقابی در خاک، خارج کردن آب به وسیله زهکشی بهترین روش محسوب میشود. در اطراف مزرعه، وجود زهکش فرعی ۲۵ تا ۳۰ و عرض آن ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر باید باشد.
به دلیل نبود ماشین آلات مخصوص کاشت کلزا در بسیاری از مناطق کشور، ترجیح داده میشود تا از ماشینهای کاشت غلات برای این منظور استفاده شود. یکی از ماشینها خطی کار غلات است. در برخی از مناطق از بذرهای پنوماتیک نیز استفاده میشود. ردیف کارهایی با اتصال ۳ نقطه هستند که جلوگیری میکند. مقاومت کلزا در بابر سرما در مرحله ۱۰-۸ برگی روزت به حداکثر میرسد. در این مرحله، اگر مزرعه پوشش برف داشته باشد دمای تا ۲۰- و در نبود پوشش برفی تا دمای ۱۵- درجه سانتیگراد را به مدت کوتاهی تحمل میکند. دارا بودن تیپهای بهاره، پاییزه و حد واسط امکان کاشت این گیاه را در شرایط اقلیمی مختلف فراهم میشازد.
ریشه کلزا
کلزا دارای ریشه اصلی و بلندی است که در شرایط مناسب تا عمق ۸۰ سانتیمتری خاک و حتی بیشتر نیز نفوذ میکند. همچننی، ریشه های جانبی متعددی در قسمت بالای ریشه اصلی ایجاد میشود که قادر به عبور از طبقات غیر قابل نفوذ خاک نیستند و اهمیت کمتری دارند. وجود سیستم ریشه ای مستقیم و توسعه یافته آن، موجب مقاومت به خشکی در این گیاه گشته است. در شرایط خشکی، سیستم ریشه ثانویه به شکل ریشه های کوتاه غده ای درمی آیند و پس از فراهم شدن رطوبت به طور طبیعی طویل میشوند.
ساقه کلزا
مقطع ساقه گرد و توپر است که با افزایش تعداد ساقه در یک بوته، از قطر آن کاسته میشود. کلزا دارای یک ساقه ی اصلی و تا حدودی مدور است که پس از به گل نشستن ساقه اصلی، رشد ساقه فرعی آغاز و تعداد زیادی شاخه ی فرعی از آن منشعب میشود. تشکیل ساقه های فرعی علاوه بر نوع رقم، به تراکم بوته ها و وجود مواد غذایی کافی در خاک نیز بستگی دارد.
برای مطالعه مقاله شناخت و اهمیت گیاه کلزا کلیک کنید .
برگ کلزا
برگهای آن در مراحل اولیه رشد و مرحله روزت، بیضی شکل، متناوب و دارای دمبرگی با بریدگیهای عمیق در قاعده برگ است، ولی درمراحل بعدی برگها نوک تیز میشوند و تا حدودی به ساقه میچسبند. برگهای اصلی به رنگ سبز زیتونی و بدون دمبرگ هستند. تعداد برگها در ساقه اصلی در ارقام بهاره در حدود ۱۴-۱۲ عدد و در ارقام پاییزه به بیشتر از ۴۰ عدد میرسد. تفاوت مهم ظاهری منداب و کلزا در این است که برگهای منداب دارای بریدگیهای عمیقتری در مقایسه با کلزا است.
گل کلزا
گل آذین کلزا خوشه بلندی است که در انتهای ساقه اصلی و شاخه ها قرار دارند. شکوفایی گلها از پایین به بالای بوته تداوم مییابد. گلها بی رنگ، سفید یا زرد رنگ هستند، بالاترین شاخه فرعی، کمی پس از ساقه اصلی گل میدهد. در کلزا مادگی قبل از شکفتن گل و گرده افشانی، آماده باروری میشود. گلها بیشتر خودبارور هستند. میزان خودباروری در آن به بیشتر از ۷۰ درصد ودرصد درگباروری به ۳۰ درصد میرسد. رنگ زرد گلبرگها و شهد فراوانی که در گلها تولید میشود، از عوامل اساسی جلب زنبورها به مزارع کلزا به حساب میآیند. زیست شناسی گلدهی و فرآِند گرده افشانی در گونه B.napus نشان داده است که کرده افشانی در شرایط هوای ماندگار گلخانه، ضعیف میشود. گرده ها چسبنده هستند و به طور موثری توسط باد انتقال نمی یابند، ولی پس از پاره شدن بساکها توسط یک حشره، توده های کوچک دانه گرده به بیرون پخش میشوند. به نظر می-رسد که کلیه حشرات جمع آوری کننده شهد، در صورت نشستن بر روی گلهای کلزا، موجب انتقال دانه گرده به روی کلاله میشوند ودر خود گرده افشانی یا دگر گرده افشانی ایفای نقش میکنند. نگهداری زنبور در مزرعه کمک میکند تا حداکثر تعداد تخمکها تلقیح شوند. به همین جهت عملکرد این گیاه توام با زنبورداری یا همراه با آفتابگردان افزایش مییابد. بقای دانه تا زمان برداشت به عواملی مانند تامین مواد پروده و عرضه آب بستگی دارد. گلها هرمافرودیت و هر گل شامل ۴ کاسبرگ سبز، ۴ گلبرگ رنگین به رنگ پرتغالی تازرد کمرنگ، ۶ پرچم و یک مادگی دو پرچمی است. ۴ عدد از پرچمها بلند و ۲ عدد از آنها کوتاه است. طول دروه گلدهی بین ۲۴ تا ۳۰ روز است. پایان گلدهی در ساقه اصلی زودتر از ساقه های فرعی رخ میدهد. در یک بوته در حدود ۴۰۰۰ جوانه گل تولید میشود که با توجه به ژنوتیپ، شرایط محیطی و تراکم، فقط ۲۰-۱۰ درصد آنها به گل تبدیل میشوند و بقیه ریزش میکنند. در نهایت نیمی از این ۲۰- ۱۰ درصد باقیمانده بر روی بوته تبدیل به میوه میشوند . دمای مطلوب برای گلدهی ۱۸- ۱۴ درجه سانتیگراد است و دماهای کمتر از ۱۰ درجه سانتیگراد موجب کاهش تعداد گلها میشود. زمانی که درجه دما کمتر از ۵ درجه سانتیگراد است، بسیاری از گلها قابلیت شکوفایی خود را از دست میدهند. دمای بحرانی برای گلدهی حدود ۱۰ درجه سانتیگراد است. گلهایی که در شانزده روز نخست شکفته و بارور میشوند، در عملکرد دانه نقش اساسی دارند، ولی گلهایی که دیرتر از موعد مقرر شکوفا میشوند دانه بندی در آنها کاهش مییابد. در زمان گلدهی حدود ۸۵ درصد از کل ماده خشک ریشه و یا حدود از ۴۰ درصد کل طول ریشه، در ۲۵-۲۳ سانتیمتر سطح خاک یعنی در منطقه ی برخوردار از عناصر غذایی قرار میگیرند.
گل کلزا
گل آذین کلزا خوشه بلندی است که در انتهای ساقه اصلی و شاخه ها قرار دارند. شکوفایی گلها از پایین به بالای بوته تداوم مییابد. گلها بی رنگ، سفید یا زرد رنگ هستند، بالاترین شاخه فرعی، کمی پس از ساقه اصلی گل میدهد. در کلزا مادگی قبل از شکفتن گل و گرده افشانی، آماده باروری میشود. گلها بیشتر خودبارور هستند. میزان خودباروری در آن به بیشتر از ۷۰ درصد ودرصد درگباروری به ۳۰ درصد میرسد. رنگ زرد گلبرگها و شهد فراوانی که در گلها تولید میشود، از عوامل اساسی جلب زنبورها به مزارع کلزا به حساب میآیند. زیست شناسی گلدهی و فرآِند گرده افشانی در گونه B.napus نشان داده است که کرده افشانی در شرایط هوای ماندگار گلخانه، ضعیف میشود. گرده ها چسبنده هستند و به طور موثری توسط باد انتقال نمی یابند، ولی پس از پاره شدن بساکها توسط یک حشره، توده های کوچک دانه گرده به بیرون پخش میشوند. به نظر می-رسد که کلیه حشرات جمع آوری کننده شهد، در صورت نشستن بر روی گلهای کلزا، موجب انتقال دانه گرده به روی کلاله میشوند ودر خود گرده افشانی یا دگر گرده افشانی ایفای نقش میکنند. نگهداری زنبور در مزرعه کمک میکند تا حداکثر تعداد تخمکها تلقیح شوند. به همین جهت عملکرد این گیاه توام با زنبورداری یا همراه با آفتابگردان افزایش مییابد. بقای دانه تا زمان برداشت به عواملی مانند تامین مواد پروده و عرضه آب بستگی دارد. گلها هرمافرودیت و هر گل شامل ۴ کاسبرگ سبز، ۴ گلبرگ رنگین به رنگ پرتغالی تازرد کمرنگ، ۶ پرچم و یک مادگی دو پرچمی است. ۴ عدد از پرچمها بلند و ۲ عدد از آنها کوتاه است. طول دروه گلدهی بین ۲۴ تا ۳۰ روز است. پایان گلدهی در ساقه اصلی زودتر از ساقه های فرعی رخ میدهد. در یک بوته در حدود ۴۰۰۰ جوانه گل تولید میشود که با توجه به ژنوتیپ، شرایط محیطی و تراکم، فقط ۲۰-۱۰ درصد آنها به گل تبدیل میشوند و بقیه ریزش میکنند. در نهایت نیمی از این ۲۰- ۱۰ درصد باقیمانده بر روی بوته تبدیل به میوه میشوند . دمای مطلوب برای گلدهی ۱۸- ۱۴ درجه سانتیگراد است و دماهای کمتر از ۱۰ درجه سانتیگراد موجب کاهش تعداد گلها میشود. زمانی که درجه دما کمتر از ۵ درجه سانتیگراد است، بسیاری از گلها قابلیت شکوفایی خود را از دست میدهند. دمای بحرانی برای گلدهی حدود ۱۰ درجه سانتیگراد است. گلهایی که در شانزده روز نخست شکفته و بارور میشوند، در عملکرد دانه نقش اساسی دارند، ولی گلهایی که دیرتر از موعد مقرر شکوفا میشوند دانه بندی در آنها کاهش مییابد. در زمان گلدهی حدود ۸۵ درصد از کل ماده خشک ریشه و یا حدود از ۴۰ درصد کل طول ریشه، در ۲۵-۲۳ سانتیمتر سطح خاک یعنی در منطقه ی برخوردار از عناصر غذایی قرار میگیرند.
میوه کلزا
میوه کلزا که غلاف و یا خورجین نامیده میشود به طول ۱۰-۳ سانتیمتر و درو برچه ای است. برچه ها به وسیله دیواره میانی از یکدیگر جدا میشوند. و بذرها بر روی برچه ها قرار دارند. تعداد بذر ها در غلاف، بین ۴۰-۱۵ عدد است. غلاف ها پس از رسیدن از قسمت پایین باز میشوند، و بذر ها میریزند. طول غلاف درارقام مختلف یکسان نیست. با اصلاح رقمهای مقاوم به ریزش تا حد زیادی از این خسارت جلوگیری شده است.
بذر کلزا
پوشش بذر اغلب زیر و ناصاف است. بذر کلزا حاوی ۴۵-۱۰ درصد پروتئین و ۵۰- ۳۰ درصد روغن است. بذر کلزا در مقایسه با بذر منداب بزرگتر و تیره تر است. رنگ بذر منداب از زرد تا سیاه متغیر است. بذر کلزای پاییزه بزرگتر از کلزای بهاره است. وزن هزار بذر کلزای پاییزه ۶-۴ گرم و وزن هزار بذر کلزای بهاره ۵/۴-۳ گرم است. وزن بذر ها تاز مان رسیدگی کامل آنها سیر صعودی داند. این مسئله در برداشت با کمباین که زمان آن مصادف با رسیدگی کامل بذرهاست، قابل توجه است. وزن هر بذر با افزایش تعداد بذر در خورجین یک همبستگی منفی دارد. با بالا رفتن تعداد بذر در خورجین وزن هر بذر کمتر میشود، عکس آن نیز صادق است تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف نسبت به هم خاصیت جبرانی معکوس دارند.
سازگاری کلزا
کلزا، ابتدا در نیمکره های شمالی و جنوبی، در مناطق گرم، رشد و نمو یافت. ولی در حال حاضر، به یک تنوع آب و هوایی گسترده سازگاری یافته است. این گیاه به مناطق معتدل تعلق دارد و در مناطق معتدل و سردسیر که سایر بذرهای روغنی رشد مناسبی ندارند، به خوبی رشد میکند. به دلیل وجود تنوع گونه و تیپهای مختلف موجود در این گیاه، نژادهایی از آن به وجود آمدند که می توانند در اب و هوای مرطوب و تا حدودی خشک نیز رشد کنند، ارقام مختلف بهترین سازگاری را بیشتر در منطقه ای نشان میدهند که برای کاشت در آن منطقه اصلاح شده اند. در عرضهای جغرافیایی زیاد و ارتفاعات بالاتر که شانس بقای گیاه در زمستان کم است، ارقام بهاره استفاده میشود. نوع رقم اعم از پاییزه وبهاره، ارتباط مستقیمی با طول دوره ی رشد دارد. ارقام بهاره از دورهی رشد کوتاه برخوردار هستند و به بهاره سازی نیازمندنیستند. در مناطقی با آب و هوای سرد ویا درمناطق مرتفع و کوهستانی با استفاده از دوره های رویشی کوتاهتر می-تواند عملکرد قابل توجهی داشته باشد. ارقام پاییزه از لحاظ نیاز به بهاره سازی متغییر هستند و فصل رشد طولانی تری دارند. این ارقام، در مناطقی با آب و هوای معتدل، خنک و مرطوب، بیشترین عملکرد بذر را تولید میکنند.
در مناطقی که بارندگی ۴۰۰ میلیمتر و با توزیع مناسب باشد، میتوان به صورت دیم نسبت به کاشت آن اقدام کرد. مناطقی با ۷۰۰ میلیمتر بارندگی، برای تولید حداکثر عملکرد بذر مطلوب است. در صورتی که میزان بارندگی بیشتر از این مقدار باشد، خسارت ناشی از هجوم قارچهای بیماری زا و مردابی شدن زمین افزایش مییابد. کلزا نسبت به انواع مختلف خاک سازگاری وسیعی را نشان میدهد. این گیاه را در خاکهای رشی تا حدودی سنگین تا شنی و در زمینهایی پوشیده از خاکستر آتشفشانی میتوان کاشت کرد، ولی مناسبترین خاک برای رشد آن خاکهایی با بافت متوسط، مواد آلی کافی و با زهکشی مناسب است. در کل، خاک مناسب برای گندم برای کلزا نیز مطلوب است. کلزا قادر به تحمل pH بین ۸-۵ است، ولی رشد بهینه رادر pH ۷-۲/۶ برابر دراد. به عبارت دیگر کلزا در برابر خاکهای اسیدی بیشتر از خاکهای قلیایی مقاوم است. این گیاه از جمله گیاهان بردبار به شوری نیز محسوب میشود و Ec بین ۱۶-۱۰ میلی موس را میتوان تحمل کند. خاک ایده آل خاک عمیق برخوردار از ساختمان خوب، زهکشی مناسب و قابلیت نگهداری بالای آب است. خاکهایی که بعد از بارندگی سله میبندند مناسب نیستند، زیرا با توجه به نوع جوانه زنی اپی جیل در کلزا و کوچکتر بودن بذر آن موجب میشود تا گیاهچه نتواند به هنگام خروج، خاک را بشکافد.
برداشت کلزا
زمان برداشت کلزا با سایر دانه های روغنی متفاوت است و برداشت زمانی انجام میگیرد که تا حدودی ظرفیت واحدهای روغنکشی خالی است. دوره رسیدگی کلزا از کاشت تا برداشت بین ۹۰-۳۱۰ روز متغیر است. طول دوره رشد برای ارقام بهاره ۸۵ تا ۱۲۵ و برای ارقام پاییزه ۱۸۰ تا ۲۴۰ روز است. برداشت محصول کار بسیار حساسی است، زیرا به خاطر ریز بودن دانه ها و عدم همزمانی رسیدگی آنها تلفات برداشت میتواند سنگین باشد. برداشت باید قبل از رسیدگی کامل صورت گیرد، زیرا ریزش دانه موجب کاهش عملکرد میشود. علت ریزش، باز شدن دیواره پوستی نیام بر اثر خشک شدن بیش از حد و یا ضربه است. مقاومت به گسستگی جدار نیام در گونه های مختلف متفاوت است. کلزا حساسترین و خردل مقاومترین گونه جنس براسیکا به ریزش دانه به شمار می آیند. مقاومت نیام به گسستگی، از طریق تجمع و گسترش بافت سخت سلولزی که پوشش نیام را به دیواره کاذب وسط آن متصل میکند تعیین میشود. در برخی از گزارشها به آزمایشهایی اشاره شده است که از طریق محلولپاشی با برخی از هورمونها بر روی نیامها، میتوان از باز شدن آنها و ریزش دانه ها جلوگیری کرد. با اینکه هنوز روشهای ساده و دقیقی برای تعیین میزان تحمل به ریزش ابداع شده است، ولی پیچاندن نیامها به دور محور طولی، روش موفقی بوده است. زیان ناشی از ریزش دانه تنها به کاهش عملکرد محدود نمیشود، بلکه باقی ماندن دانه ها در زمین و سبز کردن آنها امری است که زراعتهای بعدی را با مشکل مواجه میکند و در زراعتهای کلزا سبب مخلوط شدن رقمها میشود. باید شرایطی فراهم شود که دانه های ریخته شده در همان سال سبز کنند تا از طریق دیسک و یا شخم آنها را بتوان نابود کرد. در ضمن، برداشت زودهنگام به کاهش کیفیت بذر منجر میشود. بهترین زمان برداشت وقتی است که نیامها به رنگ قهوه ای و دانه ها نیز سیاه شده اند. به عبارت دیگر، هنگامی که غلاف تکان داده میشود صدا دهد. رطوبت دانه در زمان برداشت باید به کمتر از ۱۵ درصد رسیده باشد. لازمه برداشت در رطوبت بالا، عبارت از وجود امکانات خشک کن برای رساندن رطوبت دانه به ۹-۱۰ درصد جهت انبارداری است. ارقام برخوردار از ریزش را با داس یا دروگر و ارقام فاقد ریزش را در صورت رسیدگی یکنواخت محصول با کمباین برداشت میکنند. در صورتی که بوته ها به دلیل وزش بادهای شدید، نرسیدن نور به قسمتهای پایینی بوته، ترد و شکننده شدن ساقه ها، سنگینی قسمت بالای بوته، حمله عوامل بیماریزا به طوقه و ساقه، کاربرد بیش از حد کودهای شیمیایی بهویژه نیتروژن ورس کرده باشند. به هنگام برداشت باید از تیغه های عمودی روی کمباین استفاده شود. سرعت رو به جلو باید آهسته (حدود دو سوم سرعت برداشت در غلات) و ارتفاع برداشت حتی الامکان بالا باشد. در برداشت دستی، بعد از برداشت، بوته ها را به صورت دسته هایی در میآورند که به خشک شدن کمک کند. پس از آنکه رطوبت دانه به ۱۲ درصد رسید، به کوبیدن و بوجاری مبادرت میکنند. این امر نیز با دست و یا تراکتور صورت میگیرد. انتخاب رقم، تاریخ کاشت، میزان بذر، کود و آبیاری با زمان برداشت در ارتباط هستند.
منبع: فروشگاه اینترنتی پوپونیک